Her yıl sekiz milyondan fazla insan tütün kullanımından ölmekte, ancak hem fiziksel hem de psikolojik bağımlılık nedeniyle bırakmak zor olmaya devam etmektedir (WHO, 2022; Colin ve Droulers, 2022). Daha önce yapılan çalışmalar bireyleri basitçe “sigara içenler” veya “bırakanlar” olarak gruplandırırken, daha yeni tarihli çalışmalar potansiyel motivasyonel aşamaları yakalamaya çalışmaktadır (DiClemente ve diğerleri, 1991). Ancak, bağımlılık ve bırakma arasındaki karmaşık bağlantı hala belirsizliğini korumaktadur. Bu çalışma, kimliğin sosyal olarak tanınan sembollerle korunduğu bir kavram olan “sembolik öz tamamlama” teorisinin (Mead, 1934), bırakma niyetleriyle nasıl ilişkili olduğunu araştırmakta ve sigarayı bırakmanın yalnızca kişisel kararlılığı değil aynı zamanda sosyal kimliği de içerdiğini öne sürmektedir (Wicklund ve Gollwitzer, 2013). Araştırmalar, sigaranın kişinin öz imajında ​​ne kadar merkezi bir rol oynadığını yansıtan güçlü sigara içici kimliğinin, bırakma niyetlerini etkileyebileceğini göstermektedir. Hipotezlerimiz şunlardır: (H1) daha yüksek nikotin bağımlılığı bırakma niyetini zayıflatır; (H2) sigaranın kimliğin merkezinde olmadığı sembolik öz tamamlama eksikliği, bırakma niyetini artırır; ve (H3) sembolik öz tamamlama, bağımlılık ve bırakma arasında aracı değişkendir. Zamanla, bağımlılık sigaranın kimlik bağlarını derinleştirir ve sembolik bağları artırır denebilir (Gibbons ve Eggleston, 1996). Bu nedenle, (H4) daha yüksek bağımlılık sembolik öz tamamlamayı artırır ve sigara sosyal kimlikle iç içe geçtikçe bırakmayı daha zor hale getirir.

Yöntem

Eylül 2022’den Mart 2023’e kadar Türkiye’de 1.020 yetişkin katılımcıyla yapılan anket aracılığıyla, sigara içme davranışlarını ve bırakma niyetlerini değerlendirmek için bilgisayar destekli telefon görüşmeleri kullanılarak veri toplandı. Örneklem, 12 NUTS-1 bölgesindeki sigara içenlerin cinsiyet ve yaş dağılımını temsil etmektedir ve Türkiye’nin nüfusun %31,6’sının sigara içtiğine dair resmi istatistikleriyle uyumludur (WHO, 2023). Aracılık etkilerini test etmek için IBM SPSS v.26 ve Hayes model #4 (Hayes, 2013) kullanılarak analizler yürütüldü ve çoklu doğrusallık bulunmadığı gösterildi.

Sigara İçme Ağırlığı Endeksi (HSI), sigara tüketimine ve uyandıktan sonraki ilk sigaraya kadar geçen zamana göre nikotin bağımlılığını ölçmektedir (Borland vd., 2010). Bırakma niyeti, bırakma isteği ve kararlılığıyla ilgili sorularla bir süreklilik olarak değerlendirilirken, sembolik kendini tamamlama yokluğu, “Sigara içmek bana uygun değil” ve “İdeal olarak, sigara içen biri olmazdım” (Wicklund ve Gollwitzer, 2013; Carr ve Vignoles, 2011) gibi bu çalışma için tasarlanmış maddelerle ölçüldü. Doğrulayıcı faktör analizi ölçümleri doğruladı, kabul edilebilir faktör yüklemeleri ve değişkenler arasında korelasyonlar gösterdi (Awang, 2015); ayrıca, bağımlılık, öz kavram ve bırakma niyetleri arasındaki karmaşık ilişkileri vurguladı.

Sonuçlar ve Tartışma

Bu çalışma nikotin bağımlılığının bırakma niyeti üzerindeki etkisini incelemiş ve daha yüksek bağımlılığın daha düşük bırakma niyetlerine yol açtığını bulmuştur; bu da Hipotez 1’i desteklemektedir (F=11.014; katsayı=–.039; p<.01). Hayes modeli #4 kullanılarak, sigara ile sembolik bir ilişki kurulmamasının veya sembolik kendini tamamlamanın yokluğunun, bırakma niyetini olumlu yönde etkilediğini göstermiştir (katsayı=.6118; p<.05); bu da Hipotez 2’yi desteklemektedir. Ayrıca, bu sembolik bağ, bağımlılık ve bırakma niyeti arasındaki ilişkiye aracılık etmektedir ve anlamlı değerler edilerek Hipotez 3 doğrulanmıştır (BootLLCI=‒0.0308 ve BootULCI=‒0.0092).

Bu çalışma, sigara içmenin sosyo-kültürel bir sembol olarak rolünü vurgulayarak, bırakmanın kişisel motivasyonun yanı sıra, sosyal beklentiler ve öz imaj arasında gezinmeyi içerdiğini ortaya koymuştur (LeGrande vd., 2021). Sigara içmek, bireylerin sigara içenler olarak onaylandıklarını hissetmeleri veya tam tersine bırakmak için sosyal onay aramaları durumunda sosyal bağımlılığa yol açabilir (Suarez, 2014). Sosyal ortamlarda sigara içmeyi anlatan “sosyal içicilik” kavramının aksine, bu çalışmada ele alınan sembolik bağlanma, toplumsal görüşler ve öz kavram tarafından şekillendiriliyor gözükmektedir (Gollwitzer, 1986). Bu durumda, bazı grafikler ve bilindik uyarılar gibi yalnızca sağlık risklerine odaklanan politikalar yetersiz kalabilir. Sigara içmeye başlama genellikle sosyal faktörler nedeniyle erken yaşlarda gerçekleşir (Rugkåsa vd., 2001); bu nedenle sigara içmeyi önleme stratejileri sembolik ve sosyal etkileri de dikkate almalıdır.

Referanslar

Awang Z. (2015). A Handbook on SEM. 2nd edition, Kuala Lumpur: Universiti Sultan Zainal Abidin, p. 54–73.

Carr, H. L., & Vignoles, V. L. (2011). Keeping up with the Joneses: Status projection as symbolic self‐completion. European Journal of Social Psychology, 41(4), 518-527.

Colin, C., & Droulers, O. (2022). Effect of combining fear and anger in anti-smoking messages to discourage young smokers. Public Health, 211, 47-52.

DiClemente, C. C., Prochaska, J. O., Fairhurst, S. K., Velicer, W. F., Velasquez, M. M., & Rossi, J. S. (1991). The process of smoking cessation: an analysis of precontemplation, contemplation, and preparation stages of change. Journal of consulting and clinical psychology, 59(2), 295.  

Gibbons, F. X., & Eggleston, T. J. (1996). Smoker networks and the” typical smoker”: a prospective analysis of smoking cessation. Health Psychology, 15(6), 469.

Gollwitzer, P. M. (1986). Striving for specific identities: The social reality of self-symbolizing. In R. F. Baumeister (Ed.) Public self and private self (pp. 143-159). New York, NY:  Springer-Verlag. https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-1-4613-9564-5_7

Hayes, A. F. (2013). Introduction to mediation, moderation, and conditional process analysis: A regression-based approach. New York, NY: The Guilford Press.

Le Grande, M., Borland, R., Yong, H. H., Cummings, K. M., McNeill, A., Thompson, M. E., & Fong, G. T. (2021). Predictive power of dependence measures for quitting smoking. Findings from the 2016 to 2018 ITC four country smoking and vaping surveys. Nicotine and Tobacco Research, 23(2), 276-285.

Mead, G. H. (1934). Mind, self, and society (Vol. 111). Chicago: University of Chicago press.

Rugkåsa, J., Knox, B., Sittlington, J., Kennedy, O., Treacy, M. P., & Abaunza, P. S. (2001). Anxious adults vs. cool children: children’s views on smoking and addiction. Social Science & Medicine, 53(5), 593-602.

Suarez, M. C. (2014). Meanings of consumption and abandonment: Understanding smoking cessation symbolism. BAR-Brazilian Administration Review, 11, 210-227.

WHO (World Health Organization). (2022). Tobacco, key facts. Accessed April 24, 2023. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/tobacco.

WHO (2023). Global Adult Tobacco Survey, GATS Turkey Facts. Accessed December 6, 2023. https://extranet.who.int/ncdsmicrodata/index.php/ catalog/872.

Wicklund, R. A., & Gollwitzer, P. M. (2013). Symbolic self completion. Routledge.